Niilismo Istoriku: Harii-estadu no dezintegrasaun hari’i-nasaun

Ensaiu ne’e mai ho intensaun ida deit: fanu malu no hapara funu balun entre ita. Mai ita hotu, husik hela ita nia kor politika, diverjensia ideia, odio ho vingansa, no hateke ba problema ne’ebe Timor-Leste infrenta nudar sidadaun demokratiku ida diak.

Timor-Leste haku’ur liu prosesu istoria ida kompleksu. Maske rai hotu infrenta ida ne’e, maibe ida-idak ho nia dalan uniku. Istoria Timor-Leste nian marka ho liafuan ida deit: trajedia. Timor-Leste molok Portugues sira tama no ikus mai kolonia, iha koherensia sosial ho baze kultural deit, no sem iha ligasaun politika ida forte. Tan ne’e, laiha reinu sentral ida mak bele akomoda no ukun tomak sosiedade Timor, iha ne’ebe  ukun fahe ba retallu reinu ho povoasaun ki’ik ne’ebe dispersu iha illa Timor.

Timor-Leste hakat liu husi periodu rebeliaun, to’o ba moris movimentu nasionalista revolusionariu no rezistensia hodi kontra okupante rai seluk iha nia rai rasik. Funu, okupasaun no rezistensia nudar imajem sentral iha istoria naruk Timor-Leste nian, molok hakat ba periodu ukun-rasin-an. Situasaun hirak ne’e lori to’o ba saida mak Xanana Gusmão hanaran ‘konsiensia patriotika’. No saida mak Gusmão bolu ne’e nudar reflesaun ba analiza ne’ebe hatu’ur katak,  Maubere-Buibere, lakoi atu ema liur oho no mate iha nia rai rasik.

Rai Timor ne’e, okupa husi entidade politika diferente, hanesan estadu no organizasaun internasional. Tan ne’e, Timor-Leste ida kontemporanu nudar produtu sistema internasional ne’ebe Timor oan rasik la partisipa hodi hari’i sistema ne’e no istoria ida be’e naruk,  maibe sai vitima ba.

Iha sorin seluk, hafoin Eis Ministru Defeza, Roque Rodrigues, hato’o nia lia-murak durante Primeiru ‘Enkontru ba konsultasaun ‘’ Komite 25 ne’ebe ho mandatu hodi hakerek istoria luta organizasaun Juvenil no estudantil iha prosesu luta ba libertasaun iha loron 10 Janeiru 2018, hatete katak, Nicolau Lobato, lider visionariu, hanoin-nain, revolusionariu no fundador estadu ne’e, bainhira envioziona kona-ba ideia independensia mak, ‘kompletu no total’.

Atu esklarese deit katak, istoria nudar preokupasaun prezente ba saida mak akontese iha pasadu. No istoria rasik sai nudar mata-dalan, maibe mos bele sai nudar dogma ba espekulsaun ne’ebe bele estraga no mos bele hadiak liu tan, moris no opsaun ba agora no ba futuru.

Asumsaun ikus ne’e, refleta ba oinsa sosiedade Timor, infrenta sindroma ‘niilismo istoriku’. Nia kauza ne’e mak saida, maka dezintegrasaun nasaun-estadu nian.

Experiensia hatudu ona oinsa, revizionismu politika lidera husi Michael Gorbachev lori to’o ba niilismo istoria ne’ebe kauza dezolusaun Uniaun Sovietika iha tinan 1991. Xina, hafoin Mao Zedong uza istoria luta nudar instrumentu hejemonia ba monopoliu no manipula sosiedade maibe efetivu tebes ba mantem estadu ida soberanu. Hafoin reviziona husi Deng Xiaoping iha 1978, Xina komesa infrenta sindrome niilismo istoriku, Iha ne’ebe sei kauza disorientasaun sosiedade hodi la fo lejitimidade ba Partidu Komunista Xina no autoridade governansia nian hodi bele serve no kontinua haklaken mandatu lalehan ba bem-estar povu nian.

Esplikasaun liu ba, hatudu deit, niilismo istoriku, mosu hafoin evolusaun no transformasaun sosiedade husi lideransa no era ida ba era foun. Niilismo istoriku mosu sei kria mos ordem sosial no politika ida foun. Tamba nune’e, termu dezintegrasaun laos deit refere ba kauza ne’ebe hamosu partisaun teritoriu, maibe dezintegrasaun ba harii-nasaun no harii-estadu, liu husi sensu ba koherensia interese sidadaun ho estadu, imajinasaun ho memoria koletivu no sentimentu patriotiku.

Tan bainhira liga vizaun ida independensia “total no kompletu”, dalaruma hatudu hela tendensia nudar mehi, aspirasaun ne’ebe sai realidade ona maibe mos faktu ida ne’ebe inklonkudente. Tan ne’e, Importante tebes atu komprende intersesaun entre hari’i-estadu, hari’i-nasaun no ho soberania. Bele asume katak ‘total ho kompletu’ husi Lobato nia mehi ne’e, alende atu atinji independensia ho soberania kompletu maibe mos signifika hari’i sosiedade no estadu ho modelu Timor-Leste nia rasik.

Tan ne’e, diskursu  hari’i-estadu ho hari’i-nasaun iha periodu postu-independensia ultra-passa ida ba ida, tamba paradigma rua ne’e diferente, no hari’i estadu la signifika hari’i-nasaun. Hanesan Max Planck hakerek katak:

“Nation-building, is essentially indigenious process which often only projects a meaningful future but also draws on existing traditions, institutions, and customs, redefining them as national characteristics in order to support  the nation’s claim to sovereignty and uniqueness”.

Saida mak durante ne’e Timor-Leste experiensia no saida mak mosu iha retorika politika, nudar prosesu hari’i estadu, maibe laos prosesu perfeitu no uniku ba hari’i-nasaun. Situasaun ne’e rezulta ba saida mak Jonathan Henick hakerek iha nia teze katak, “iha periodu postu-independensia, observador ba Timor-Leste barak nota katak faillansu husi lider sira laos deit ba rekonese tradisaun no estrutura sosial Timorense nian, maibe mos atu efetivamente inkorpora elementu tradisional sosiedade sira nian ba iha estrutura foun estadu nian no identidade nasional”.

Iha situasaun kontrariu, Tuir, Stephen D. Krasner, Professor iha Stanford University, ne’ebe dala-barak solusiona koñesimentu  ba problema soberanu iha kontextu legal, politika no filozofiku, aponta sai katak;

‘The trajectories of political development that characterized most of history will not repeat themselves. Things have changed. Statebuilding is now more externally than internally driven.’

Atu hatutan ba esklaresimentu iha leten ne’e katak,  hari’i estadu bazeia ba formasaun liberal ne’ebe ONU, liu husi autoridade dezignadu UNTAET iha 2000-2002, ne’ebe mai ho mandatu mantem-paz no hari’i-estadu,  rezulta iha pratika ne’ebe lao paradoxsu tebes ho expektasaun no diskursu politika husi lider rezistensia sira nian durante postu-independensia. Tan ne’e hari’i-estadu no soberania iha liman rasik nudar problema ne’ebe taka hela netik. Situasaun ne’e lori to’o ba konkluzaun ida katak, Timor-Leste nudar nasaun ida desunidas, hanesan eruditu no antropologu Kelly C. Silva nia sujere iha nia obra, hafoin explora kontesta identidade entre sidade ho foho, nasionalidade to’o ba kapasidade lingua nian iha Timor-Leste.

Ho sira ne’e hotu, niilismo istoria iha Timor-Leste hahu’u mosu tamba revizionismu. Ne’e hahu’u hafoin reviziona hikas luta rezistensia hodi kontra aneksasaun ilegal husi Indonesia iha 1983. Xanana Gusmão, laos Gorbachev nem Xiaoping, maibe iha kategoria ida hanesan hodi lidera prosesu revizionismu. Ne’ebe nia konsekuensia hirak iha Timor-Leste postu-independensia bele haree-borus no dilasaun tebes. Dezintegrasaun hirak ne’ebe kauza kontesta identidade, hari’i kultura politika antagonistiku no laos rekonstrui maibe dekonstrui istoria no memoria sira ne’ebe esensia durante luta ba independensia.

Evidensia pasadu durante ukun-rasik –an demonstra sai ona prepozisaun lubuk hirak mensiona iha leten, ezemplu mak, fallansu lider nasional hodi halakon korente legasaun  bias Europeia sira ba firraku ho kaladi. Entre hirak ne’e mos mak lakuna jenerasional entre estrutura idade politika nian ne’ebe dalaruma sai fonte ba koperasaun maibe mos tensaun iha relasaun inter-jenerasional nian. Balun sei konfundi ba se los mak fundador ba estadu, tamba reivindika ba pozisaun ne’e, sei demanda ba rekoñesimentu RDTL 1975 iha aspektu konstituisaun, uniku movimentu libertador FRETILIN no hierarkia tempo ne’eba nian .

Tan ne’e, dezintegrasaun teritoriu iha Sovietika ho dezintegrasaun sosiedade(se posivel) iha Xina, to’o ba esplikasaun ne’ebe fo katak, prosesu hari’i-estadu lao paradoksu no hari’i-nasaun ne’ebe problematiku, fo lisaun rua ne’ebe uniku ho dalan Timor-Leste nian iha situasaun atual: ida mak integrasaun iha prosesu hari’i estadu no rua mak dezintegrasaun iha hari’i-nasaun nian. Ho nune’e, importante tebes atu hatene no kompriende istoria patriotika ho interpretasaun ida normativu, neutro, alternativu no labele fo ideia kontra-faktual ne’ebe bele lori to’o ba kadeia niilismo.