Timor-Leste iha Konstelasaun Politika: Malisan Heroi?






Timor-Leste nia problema internal dalabarak influensia ho dimensaun forte rua: ida nudar sindrome nasaun  “postu-kolonial ho postu-konflitu” iha ne’ebe luta ba poder entre faksaun nasionalista sira lao intensu no dispersu tebes. Ida seluk mak “malisan rekursu,” iha ne’ebe rekursu mina-gas laos deit fonte ba riku, prosperidade ho poder, maibe mos kiak, konflitu, divizionismu no sosiedade kronismu. Maske nune’e, iha mos dimensaun seluk, karik posivel, no ida ne’e mak “malisan heroi.” 

 
Konstelasaun politika, hafoin independensia, lao ho forma bipolaridade ho bipartisan, maske Timor-Leste nudar nasaun demokrasia elektoral ne’ebe adopta sistema multipartidarismu. Razaun katak, polarizasaun konflitu no tensaun internal, dudu husi forsa bo’ot rua, entre FRETILIN-CNRT, no Mari Alkatiri ho Xanana Gusmao.
Hafoin independensia, no tinan hirak lidera, jerasaun osan mean 1974-75, hamosu konsensu nasional, maka unidade no dudu prosesu tranzisaun jenerasional. Maske tranzisaun rasik sei hamosu tensaun no seidauk iha nia prova konkretu sira. To’o agora, maun-bo’ot jerasaun rezistensia 1974-75 nafatin sai autor dominante iha politika internal ho estillu politika personalidade, patronajem ho politika kolejial.

Desde kedas FRETILIN nia periodu governansia to’o mai CNRT iha 2007-2012, ho 2012-2015, no Governu Unidade Nasional 2015-2017, lijitimidade ba lideransa sira nian, fo husi povu mai ho razaun ida deit: Heroi Nasional.

Katak sira merese atu ukun Timor-Leste no sira merese atu goja independensia, ne’ebe sira mak lidera. Hanesan mos ho Mina-gas, bainhira ita depende demais ba fonte ekonomiku ida, maka bele lori sosiedade ba konkluzaun ida perigozu. Tan ne’e, fonte ba lideransa Timor-Leste durante ne’e konsentradu no depende deit ba jerasaun 1974-75 nia lideransa. Atu ukun diak ka aat, povu Timor nafatin fo apoiu no hahii, tan sira mak heroi, protetor no libertador.

Barak dehan katak, bainhira lider historiku laiha, Timor-Leste sei sai aat liu, tan laiha figura sentral, unifikador no Timor oan sira sei fahe malu liu tan? Nee los? Ou ka pelo contrario?

Hafoin heroi sira ne’e kore naha todan ne’ebe povu sira leba durante periodu anarkia ho nakukun, maka sira merese atu povu tane sira ho dignidade aas. Iha independensia, maka, atu lori progresu sosial no ekonomiku, atu hasai povu husi kiak ida kroniku, mak sei sai nudar fonte foun, atu povu bele kontinua fo lejitimidade.

Ho experiensia ne’ebe ema barak asisti kona-ba hahalok no modelu lideransa husi lider historiku sira ne’ebe falla fo saida mak povu expekta durante periodu independesia. Depende ba mina-gas demais bele kauza resesaun no dezenvolvimentu ekonomia ida non-sustentavel, maibe depende demais mos ba tipu lideransa politika ida, maka bele lori mos defisit voluntarismu politika, prinsipiu moral no persepsaun kognitivu sosiedade ba iha lider heroiku no sistema politika Timor-Leste nian.

Malisan heroi, laos signifika, Martires da Patria nia malisan, maibe kondisaun “dilematika inseguru” ne’ebe kria husi lider heroiku sira ba nia povu rasik. Iha ne’ebe kondisaun psikolojiku sosial povu nian ne’ebe iha hela faze postu-traumatiku dizordem, kauza dependensia ba sira nia prezensa no tauk, anxiozu ba instabilidade internal bainhira sira laiha, maske fallansu ho foer ne’ebe sira balun produs afeta no impede progresu no dezenvolvimentu povu sira nian.

Comments

Popular Posts