Kultura Politika Militar iha Timor-Leste

Fernando A. T. Ximenes
 Dili, Timor-Leste
 

In the Old Testament it is written that King David was blessed with many sons. One of these sons,
Absalom by name, had himself ambitions of becoming King of Israel and
in order to achieve his goal Absalom secretly joined with the most
prominent leaders of Israel's twelve tribes.
Staffan Wiking, 1983

*Nota: Artigu ne’e laiha motivu atu hamoris issue sensitivu ruma relata ho F-FDTL
ka kria instabilidade nasional.

Introdusaun
Militar asume papel signifikante iha mantain unidade ho integridade estadu ida nian (Lia Makloke husi Gupta, 2012: viii). Tan nune’e, iha Timor Leste, Falintil-Forsa Defeza Timor Leste ka F-FDTL, hanesan susesor Forsa Armada ba Libertasaun nian durante periodu okupasaun Indonezia ne’ebe kontinua fila hikas espiritu forsa popular Timorense hotu nian atu defende integridade teritorial no kontinuasaun independensia nasional.
Maske nune’e tradisaun militar iha nasaun ida nia laran ligadu ho politika sivil sempre evolui tuir aura historia ida ne’ebe konstrui no ikus mai sai hanesan kostume ne’ebe kodifika nudar postura ka konfigurasaun ida iha imajem forsa armada nian no relasaun iha politika estadu nian.
 

Fonte: http://worldmilitaryintel.blogspot.com

Iha artigu ne’e foku ba kultura politika militar ne’ebe mak ezisti iha realidade Timor Leste nian husi vizaun ki’ik ida. Tamba forma ne’ebe sei hato’o ho maneira diversu maka, artigu ida ne’e sei(koko atu halo reflesaun ba analiza ba kultura militar iha instituisaun militar sira ne’ebe mak iha no koko halo nia relevansia ho kostume militar iha Timor Leste nian no sei hato’o nia implikasaun ne’ebe kompleksu. Iha
 
artigu ida ne’e sei deskuti asuntu tolu, ba dala uluk sei introdus expertu no akademiku sira nia hanoin ne’ebe relevansia, ba parte daruak mak oinsa hakerek nain sei teste ba sira nia relevansia ho kondisaun Timor Leste nian no ikus mak sei explora nia implikasaun iha prosesu politika hotu iha estadu Timor Leste nia laran. Maibe husi peskiza ne’ebe iha, autor sei konklui valor pozitivu ida mak oinsa, F-FDTL konsege kontribui ba estabilidade no unidade nasional durante eventu prinsipal politika domestiku nian.
 

Kultura Militar Iha Mundu
Iha faze ida ne’e, sei hato’o liu ba konstrusaun aparelu militar iha estadu sira husi Azia, Afrika no Amerika Latina, atu nune’e bele deskobre sai katak, oinsa prosesu formasaun no dinamika militar nian iha politika estadu ida nian. Iha literatura barak mak koalia konaba oinsa militar nia postura dala barak forma bazeia ba prosesu depois luta atinji independensia nasional husi nasaun ida. Dala barak sempre koalia konaba oinsa limitasaun direitu politika militar nian no ideia ida ne’e suporta husi May, Lawson ho Selochan (2004) katak, “iha faze as husi deskolonializasaun ne’e expekta katak militar indijeniu, sei tuir modelu ne’ebe aponta ona husi poder metropolitan ne’ebe kria sira, dada sira hodi labele direta involve iha politika (May, Lawson ho Selochan, 2004: p.1). Komesa fali ho Clausewitz nia ideia ne’ebe sita husi Perlmutter (1982) katak “politika ne’e supremu liu ba asaun militar nian” (p. 778). Tan nune’e, atu komunista ka sistema pluralismu iha sosiedade oriental mos aserta hanesan konaba prevensaun interferensia militar ba vida politika.
Konsekuensia bainhira asaun husi militar hodi involve direta ka indireta ho uniforme maka, potensia sai vulnerabel atu kria konflitu iha nasaun ida nia laran, rekordasaun istoria hanesan iha Iraq, tan hafoin invazaun EUA ba nasaun ne’e, hatun no hamate Saddam Hussein, ne’ebe komponente forsa Unidade Guarda Republikana, Saddam Fedayeen ka Saddam nia eis-Ba’athist, nakfilak sira nia misaun ba insurjensia lokal ne’ebe ikus mai kontribui mos ba konsolidasaun terorismu iha Iraq agora daudaun. No argumentu ida ne’e prova ona hanesan oinsa coup militar iha estadu sira Sub-sahara no konaba intervensaun militar ba politika iha Nigeria (Wiking, 1983; George, 2012). Iha mos Military arbitor ka military ruler hanesan iha Burma, Thailandia, Chile, Guine Bissaun no nasaun seluk. Maibe ida ne’e laos konsekuensia komum ida katak, iha rejime balun mos oinsa Militar involve direta iha vida politika maibe ho objetivu mak atu garante estabilidade domestiku no ezistensia rejime ida rasik, hanesan ne’ebe mak ezisti iha Guarda Republika iha Iran, Kuba, Cambodia, Pakistan no nasaun seluk tan (Hare iha Siddiqa, 2007). Ezemplu diak ida mos konaba oinsa Militar involve iha politika sivil mak ezisti iha Kolombia hanesan argumentu husi William Aviles (2006) katak, forsa armada ho paramilitar sira involve barak ona iha masakre ho asasinasaun no persebe 70% ba numeru atu oho simpatizante guerilla iha periodu 1990 nian. Kondisaun iha rai ne’eba kauza tan militar asosiadu ho narkotrafikantes, rikasu ou rai-nain, lider partidu sira no autor sira seluk ne’ebe luta ba demokratizasaun ho politika liberalizasaun. Maibe atu komprende oinsa politika militar nian no relasaun sivil-militar presiza iha komprensaun ida klean, tan iha nivel ne’ebe militar sira influensia ne’e diversu ho kompleksu no inklui mos iha konstestu ho grau ida-idak.
 
Realidade Militar no nia Implikasaun
Fila mai Timor Leste, hanesan ne’ebe mak argumenta mais relevansia ho realidade kultura militar iha Timor Leste mak estata husi Permutter ho Bennett (1980) katak, ofisiais militar modernu nia orientasaun hare liu ba maximiza nia influensia iha vida politika. Tan nune’e sira rua mos kompara ofisiais sira ne’e husi perspektiva mundu rua, mak mundu primeiru ho mundu terseiru hanesan Timor Leste. Ba nain rua ne’e katak, iha nasaun ho institusionalizasaun sistema politika ne’ebe as maka ofisiais militar tenta atu influensia total konaba desizaun halo politika seguransa nasional maibe iha fali nasaun terseiru mundu sira maka, ofisiais sira tama ba sistema politika hodi serve hanesan arena atu maximiza nia influensia. Maibe ne’ebe mak iha kontradisaun mak oinsa politika nain tauk ativismu ofisiais nian maibe mos laiha poder atu prevene militar ne’ebe hakarak troka sira” (Permutter ho Bennett, 1980: p.3).
No ikus liu saida mak akontese iha Timor Leste hanesan ne’ebe mak ekspresa husi ideia nain rua liu ba ne’e mak, “Praetorian ho Korporasaun Militar”. Imajem rua ne’e mak sei reprezenta kultura militar iha nasaun terseiru mundu sira hanesan ne’ebe mak akontese iha Ejiptu ho Nasser to’o Hosni Mubarak, Sovietika, Fransa durante funu malirin, Junta militar iha Myanmar, Thailandia no nasaun seluk. Maske nune’e Timor Leste mos bele karateriza partense ba imajem rua ne’e maske seidauk iha kontrolamentu militar ba orgaun estadu durante ne’e. Seidauk akontese military ruler ho military arbitor iha Timor Leste.
Konfigurasaun militar iha F-FDTL nia laran, nafatin lao ho konseitu koorporasaun militar, ka oinsa militar sira asosia ba malu hodi kria pasu komum
bazeia ba sira nia persepsaun koletivu ne’ebe ameasa sira nia pozisaun iha ne’ebe ikus mak implika ba estabilidade nasional.
Imajem rua iha leten ne’e iha nia implikasaun forte ba dinamika politika iha militar nia laran rasik, liu-liu oinsa militar nia kontribuisaun ne’ebe minimu ba kultura estratejiku ate ba relasaun sivil-militar nian. Tan nune’e aspektu politika seguransa ho defeza nasional ne’ebe ladun pro-ativu iha nivel nasional hanesan mobilizasaun militar iha situasaun konflitu no paz ka ba motivu dezenvolvimentu sosial ho ekonomia no kontestu relasaun internasional. Ikus mai mos oinsa militar la ejerse total nudar instrumentu estadu ne’ebe mais efetivu ba nia relasaun externa ka ba defeza hasoru ameasa liur. Tan experiensia hirak iha rai seluk hanesan Argentina nian konaba relasaun sivil-militar iha ne’ebe bainhira militar ladun iha papel objetividade ida klaru maka fasil atu involve iha politika interna, ideia hirak ne’e mos haforsa uluk ona husi Samuel P. Hungtinton iha 1957 iha The Soldiers And The State, oinsa diferensiasaun bo’ot iha misaun militar Estadu Unidu Amerika ho Argentina.
Maibe hafoin, teste no ezamina ba papel militar ne’ebe durante akontese nudar dinamika politika internal, maka autor identifika katak, F-FDTL konsege atinji uniformidade ideia no konseitu integridade ofisiais ne’ebe as tebes ba aparelu institusional nian.
Militar konsege hari’i konfidensial internal maske mosu fragmentasaun barak, grupuisme no bias politika ne’ebe hari’i iha definisaun etniku lorosa’e ho loromonu nia leten. No hafoin akontesimentu ezonerasaun Xefi Forsa Armada nian, maibe mehi statebuilding no peacebuilding konsege mantem kontinua no hatudu progresu.
Iha parte seluk, la atinji mos vulnerabilidade ne’ebe serve hanesan lakuna ba prosesu reformasuan no tranzisaun F-FDTL nia laran rasik. Iha kontradisaun ituan entre relasaun sivil-militar ho kazu ezonerasaun, ne’ebe lori to’o formasaun persepsaun komum ne’ebe refleta katak, militar la submete ba supremasia sivil ka kontrolu sivil. Maibe imajem praetorian ida ne’e sei la vale karik, interese komum no estabilidade nasional nafatin mantem no kontribui ona husi aksaun militar hirak ne’e nia, durante ne’e.
Husi autor nia vizaun mos katak, maske atinji inbalansu entre forsa uniforme ho forsa poder sivil, maibe ofisiais militar sira konsege kontribui ba dezenvolvimentu, kualidade ho ezistensia prosesu kontrusaun instituisaun ho sistema demokrasia.
F-FDTL konsege hari’i dialetika diskusaun akademiku foun no serve hanesan referensia ba estudiozu militar hotu iha ne’ebe ida ne’e bele sai nudar ajenda ba peskizador sira iha futuru. Kazu ida ne’e mos hatudu oinsa teze hirak ne’ebe hatu’ur no asume konaba situasaun frajil militar iha nasaun terseiru mundu la bele universaliza. Tan nune’e prepozisaun hirak ne’e rasik lakon nia kualidade argumentu.