“KONSTRUI INFLUENSIASAUN JEOPOLITIKA ENERJIA”

Fernando A.T.  Ximenes

Dili-Timor Leste

Tags : Projetu Tasi Mane, Jeopolitika Enerjia, Asia Pasifiku

                                                                                                           

Loron 22 outubru tinan 2015 iha realizasaun seminariu ka diskusaun publiku ne’ebe organiza husi ONG Lao Hamutuk hodi koalia konaba projetu kosta sul ka koñesidu liu ho naran projetu Tasi-Mane ke kobre husi Suai ho nia icon Suai Supply Base, Betano Refinaria i petrokimia no Beasu plantasaun LNG. Iha loron ne’eba konsege iha aprezentasaun husi Prezidenti Empreza Oleu-Gas Nasional Timor Leste nian ka bolu TIMOR GAP, E.P. sr. Francisco Monteiro no iha sorin seluk aprezenta mos husi peskizador Lao Hamutuk nian, sr. Juvinal Dias. Parte rua ne’e koalia konaba asuntu ida maibe hato’o husi pozisaun no perspektiva ketak ida. Impaktu Projetu tasi mane ba aspektu sosial no ekonomia Timor Leste nian maka hato’o husi Dias, ida parte seluk hato’o aprezenta konaba evolusaun, pregresu no ekspektasaun husi projetu Tasi Mane nian. Maibe iha artigu ida ne’e laos hodi halo fali eksplanasaun ba substansia husi seminariu ne’ebe iha maibe koko hodi espesializa ba asuntu ida ne’ebe mais atrai ema barak nia atensaun, maske iha momentu seminariu asuntu ne’e lafoti hanesan kestaun ne’ebe atu debate mais profunda. Asuntu ne’e rasik maka, Building geopolitical energy Influence, ke hakerek nain rasik sita husi power point aprezentasaun Monteiro nian no iha oportunidade ne’ebe iha hakerek nain konsege husu ba.

Koalia konaba oinsa atu konstrui influensiasaun jeopolitika enerjia global, maka ita sempre hanoin ba oinsa elite politika no ekonomista iha Gazprom, Cevron, Aramco, PetroChina, Petronas no seluk nia hanoin ba oinsa bele buka, eksplora no komersializa ate politiza ba asuntu mina-gas. Hafoin rona esplikasaun ne’ebe konsege hatoo, husi Prezidente TIMOR GAP, maka hato’o hela mai oinsa Timor Leste nasaun kiik, Australia nia periperiu ke foin sai husi periodu konflitu ke situa iha rejiaun estratejiku rua Sudueste Aziatiku no illa Oseanu Pasifiku. Ne'ebe hirak ne'e hotu integra hotu mos ba rejiaun mais dinamismu ho nia ekonomia, seguransa no estabilidade hanesan: Asia Pasifiku.

Ho ida ne'e maka konvoka kedas hanoin ida katak, oinsa Timor Leste nia kompetisaun iha ambiente estratejiku Asia Pasifiku ida ne'e, liu husi nia projetu Tasi mane ne'ebe mai ho vizaun global ida ne'e. Oinsa ho autor xave ba supply enerjia ba no iha Asia Pasifiku?

Hafoin hetan oportunidade hodi husu maka, hakerek nain rasik, kestiona konaba, oinsa planu no vizaun husi projetu tasi mane nian ke tau konsiderasaun ba konstrusaun status quo nudar energy supplier importante ida mos iha mundu?

Iha momentu hanesan, prezidente hatan ho entusiasmu ke tan laiha pergunta ne’ebe husu konaba kestaun ida ne’e ka asuntu ida ke kobre vizaun estratejiku Timor Leste nian. Ho resposta simples ne’ebe iha maka, prezidenti rasik nafatin argumenta ba dala uluk, ba oinsa atu halo planu ruma maka, labele hateke deit ba sapatu tutun maibe hateke dook mos, atu nunee labele sidi iha dalan klaran. Hafoin ida nee maka, prezidenti rasik halo esplikasaun uluk ba termu konstrui ke ida nee mai uluk ho maneira gradual, i neneik ba neneik ita bele integra ba iha jogada mais dook(Mundial). Iha neeba rasik mensiona mos konaba Japaun, Korea Sul maibe la mensiona konaba China ke nia demanda ba enerjia global tinan ba tinan sae bebeik. Maibe ida neebe halo hakerek nain mais iha inisiativa atu husu beibeik maka hafoin resposta neebe iha, tau konsiderasaun ba kontinente azul ka Europeia sira hanesan tarjetu merkadu longu praju nian. Prezidente rasik iha momentu neebe hanesan la halo esplikasaun neebe klean husi perspektiva teknika produsaun, ekonomia maibe ho politika liu no konotasaun neebe sai reprezenta pozisaun iha futuru mai, tan karik Timor Leste konsege atinji mehi nee maka sei troka pozisaun TL nian iha sistema internasional rasik ke favorese mai TL hodi halo projekta bergaining power TL ho nasaun seluk sei forte liu tan.

Maibe nafatin hato’o konfuzu bo’ot mai hakerek nain, maka oinsa kapasidade teknika produsaun enerjia liu husi projetu tolu ne’e hodi kontribui para bele alkansa vizaun ne’ebe iha? No oinsa interasaun husi Timor Leste(TIMOR GAP E.P.) hodi prepara servisu hodi atinji mehi ne’ebe sei konstrui gradualmente ne’e? Karik iha ona aranjamentu ruma entre Timor ho nasaun destinariu ita nian? Tuir mai, respostas no esplikasaun hirak neebe hato’o husi prezidenti Timor Gap EP. hafoin ami halao dadalia kiik ida iha ofisiu nia-nian. Resposta ne’ebe iha mai ho esplanasaun tekniku, ekonomiku no politiku ne’ebe ke ohin kestiona ona iha leten uluk ba.

Kalkulasaun retornu husi projetu tasi mane neebe hateke ba tinan tolu-nulu tuir mai sei aprosima ho total numeru 47 billoens ke kobre husi atividade upstream no 16 billoens husi downstream(Refinaria no LNG) ida nee ho aprosimasaun presu oleu ida ke konservtivu no 2.2 billioens husi supply base, Ba TIMOR GAP E.P. ida nee laos kobre mos ba efeitu multiplikativu seluk hanesan kriasaun servisu indireta, industria seluk bele moris no rendimentu iha eksportasaun sasan no servisu nian. Maibe atu liga relevansia ba topiku hakerek maka, projetu ne’e rasik laos mai ho objetivu ba akaptasaun valor monetariu neebe mensiona ona liu ba konaba ekspetasaun rendimentu projetu tasi mane iha tinan 30 tuir mai, maibe oinsa bele konstrui influensiasaun politika Timor Leste liu husi jeopolitika enerjia no koko hodi kontribui mos ba politika seguransa enerjia global.

Ba dala uluk, projetu tolu nee koko hodi projekta nia influensiasaun ho eskala as liu maka 600 km ba oeste, sul no leste husi kosta sul, katak projetu Supply base rasik bele kobre no fornese bens no servisu iha atividade hotu ne’ebe tama ba eskalasaun 600 km neebe iha, projetu hirak neebe iha eskalasaun ida nee balun tama ba juridisaun Timor Leste maibe balun ba soberania rai vizinu hanesan Indonesia no Australia, ezemplu mak hanesan Bilyira, Padthaway no seluk tan iha parte Southwest ke sai husi soberania tasi Timor nian, husi atividade neebe kobre 600 km husi kosta sul Timor Leste nee, maioria bens no servisu nafatin fornese husi Indonesia, Singapora no seluk, tan nunee Supply base koko hodi kompete ho razaun jeografia mos.

Iha kondisaun neebe as liu maka, oinsa projetu tolu responde ba demanda rejional? Nafatin Monteiro argumenta ho vizaun neebe nakonu ho prospek valor ekonomiku katak, Japaun, Korea Sul, China, India, Taiwan no rai seluk iha rejiaun nee nia demanda ba enerjia liu-liu Liquified Natural Gas(LNG) boot tebes. Timor Leste iha potensia hodi supply ba demanda Asia Pasifiku neebe kada tinan sempre sae, iha neebe rejiaun nee rasik nia demanda maka as liu hotu rejiaun seluk ho total 61% iha 2013, destinasaun LNG numeru rua maka Europeia sira ho total volume 14% iha 2013 no Espana no UK maka importa as liu hotu nasaun seluk. Demanda sira iha Asia Pasifiku maka lidera husi Japaun tuir kedas husi Korea Sul no Taiwan. Maibe nee hatoo hela mensagem diak mai Timor Leste mos tamba volume importasaun Europeia nian liu deit 1% husi Importasaun total China no India nian ke ho 13% husi importasaun global, no RPC iha relasaun diak ho RDTL no India ke iha rute diak mai Timor Leste husi strait Malaka ba oseanu Indiku. Kestaun hirak hanesan, nuklear Korea Sul nian neebe hetan impedimentu ituan ba nia prosesu no China nia demanda neebe sae bebeik konvoka hodi amenta ba (+7,9 MT) ba importasaun nasaun rua nee nian iha 2013. 
Iha fali parte seluk, Europeia nia importer LNG boot rua UK no Espana hatudu redusaun ba demanda LNG (-8.5 MT), tun mos 7% iha kuartal primeiru 2014 iha neebe retallasaun gas ba industria tun 4% no utilizasaun uma-kain tun 2% iha semestral primeriu 2013 no 2014, i ida nee kauza tamba kompetisaun ba Coal(Batubara) no Enerjia Renovabel no meius ida hodi kore-an husi dependensia ba Gas husi Russia ke ho nia korelasaun politika entre UE-Russia ba krizi Ukrania no iha futuru mai mos.
Japaun nia importasaun total iha tinan hanesan maka 87.8 Million Ton Per Annual(MPTA) no +0.5, Korea Sul 40.9 MTPA no +4.1, China 18.6 MTPA no +3.8, India 12.9 MTPA no -1.1, Taiwan 12.8 MTPA no +0.1, Espana 9.4 MTPA no -4.9, UK 6.8 MTPA no -3.6, Fransa 5.8 MTPA no -1.7, Italia 4.2 MTPA no -1 i Malaysia 1.6 MTPA no +1.6, data ikus sira nee reprezenta iha tinan 2013 ke kompara ho tinan 2012.

Data iha leten hatudu oinsa japaun mesak maka sai nasaun importasaun LNG boot liu hotu no fator fundamental neebe kauza maka dezastre iha fukushima-Daiichi ke fo impaktu makas ba produsaun enerjia nukleares no ida nee hatudu oinsa gerasaun nukleares neebe uluk produs 30% ba enerjia rai laran so bele produs hodi supply enerjia ho deit 3% iha tinan 2012 hafoin dezastre Rai-Nakdoko no Tasi Sae. Ho responde ba ida nee, maka demanda LNG iha Japaun rasik sae 24% husi 2010 ba 2012.
China nia fonte ba importasaun maka Qatar 7.02, Australia ho 3.43, Malaysia 2.77, Indonesia 2.68 no seluk tan iha tinan 2013 ke total 18.60 MT as liu 2012 ho deit 14.77 MT ba total volume komersiu LNG. China nia Vizinu Japaun fali importa makas liu husi Australia ho total volume komersiu LNG 2013 maka 17.90, Qatar 16.07, Malaysia 15.04, Russia 8.73, Indonesia 6.22, UAE 5.40 no eksporter seluk ke ho total 87.79 MT iha 2013 as liu duke 87,26 MT iha 2012. Iha fali Korea Sul, Qatar nafatin asume pozisaun primeiru ba eksportasaun LNG nia-nian, iha neebe iha 2013 ho total volume komersiu ho Republika Korea maka 13.68, segundu Indonesia ho total 5.93, Oman 4.54, Malaysia 3.87, 3,57 husi Yemen, Nigeria ho total 2.80, Russia ho volume kiik mos maka 1.96, 1.28 husi nasaun membru ASEAN, Brunei Darussalam no eksporter kiik seluk mos ke halo volume total importasaun LNG Korea Sul nia maka 40.86 MT iha 2013 no 2012 ho deit 36.78 MT. Qatar sai hanesan suplier boot ba Taiwan ho total volume komersiu iha tinan 2013 maka 6.30, Malaysia 3.00, Indonesia 1.96 no eksporter seluk ke ho total volume sira nee hotu iha tinan 2013 maka 12.83 MT as liu duke 12.78 iha 2012.

Ho data sira neebe fo sai liu ba reprezenta  oinsa demanda ba LNG tinan ba tinan sempre sae, tan nunee LNG sai hanesan komoditi enerjia ba nesesida ke sae makas no intensivu tebes. Husi tinan 2000 to mai 2012, kada tinan sae 7,5% husi valor media suplai global. Kondisaun balansu Importasaun-Eksportasaun LNG iha leten hatudu oinsa volume komersiu intra-pasiku boot tebes, maibe atu salienta deit katak, Australia nia kustu operasional ba LNG boot no ida nee impaktu ba folin iha Merkadu destinariu. Yemen ke agora nafatin infrenta krizi internal no ida nee bele kauza tan ba nasaun vizinu seluk hanesan Qatar, UAE ke bele favorese ba Timor Leste hodi bele introdus nia produtu LNG hodi kompete mos iha mekadu Asia pasifiku nian, iha neebe eksplanasaun lensa politiku bele guia Timor Leste nia produtu bele tama iha merkadu rejional, tamba Japaun, China, Korea Sul no seluk rekonese katak dependensia ba fonte nasaun supllyer ida deit bele redus valor Bergaining power sira nian, tan nunee maneira diversifikasaun orijem enerjia(LNG) hanesan pasu ba sira hodi kore an husi dependensia ida nee, iha neebe Australia ke sai Suplaier boot ba Japaun no China mos ke sai Aliadus ba Estados Unidos America maka, ho kondisaun ida nee bele fo efeitu ba valor bergaining Sino-Amerika nian. Vizaun ida nee, hatudu oinsa Timor Leste bele aproveita kondisaun ida nee, hodi bele fornese LNG husi Beasu iha neebe China koko diversifika no RPC-RDTL rasik iha relasaun neebe diak, no prezidenti TIMOR GAP E.P. rasik nafatin argumenta katak iha ona diskusaun husi governu no kompania Tiongkok rasik maibe Monteiru labele mensiona tamba sei konfidensial no sentidu husi kada diskusaun sira nee sempre hatudu vontade pozitivu husi China maibe sira sei nafatin depende ba kazu fronteira maritima entre Timor Leste no Australia los tiha lai.

Projetu tasi mane mai ho analojia ida katak, oinsa bele iha nia korelasaun ho politika ekonomia nasional konaba diversifikasaun iha ne’ebe projetu nee rasik mai ho objetivu hodi bele diversifika industria ekstrativu ba industria transformasional. Durante ne’e, TL so fan nia produsaun upstream maibe la iha kbiit ba iha downstream, tan nunee projetu ne’e hanesan forma diversifikasaun neebe sei afeta ba presu enerjia oliu-gas iha rai-laran, hasae rendimentu nasional no amenta kapasida eksportasaun, tamba durante nee ita komersializa crude oil no fan fali mai Timor Leste ho folin ne’ebe as. Projetu Tasi mane koko hodi responde ba China neebe buka nafatin potensia fornesedor enerjia foun ba RPC, no ida nee bele hatudu oinsa China nia ekspansaun ba iha Asia Sentral no klaim ba South China Sea nian ke koko hodi kore an husi dependensia enerjia rai seluk no mantem rekursu sira ne’e hanesan rezerva ba futuru no influensiasaun ekskluzivu iha South China Sea. Ba Monteiru projetu tasi mane sei koko mos hodi responde ba diversifikasaun importasaun enerjia ba Europeia sira ke koko hodi kore an husi Russia, ekspanda ba Asia sentral liu husi Turky, Caucacus no mediu Oriente husi Black sea no Tasi Mediterania. Timor Leste(TIMOR GAP E.P.) iha nia relasaun neebe diak i iha ona inisiativa seriu husi kompania privadu ka eis empreza oleu-gas nasional Portugal nian hanesan GALP hodi foka ba oinsa Timor Leste bele fornese enerjia(LNG) ba iha portugal neebe EU common energy policy esforsu hela atu nasaun nee sai portu distribuisaun ba iha Europa laran tomak.

Atu konklui ida nee maka, projetu tasi mane mai ho vizaun neebe estratejiku tebes ba oinsa bele projekta status quo Timor Leste nian iha hierarkia fornesedor enerjia liu-liu LNG iha mundu. Lakuna ba nesesida enerjia liu-liu LNG iha rejiaun asia pasifiku sei sae nafatin sae, no projetu kosta sul bele kontribui mos ba utilizasaun sustentabilidade enerjia no rezerva fundus estadu nian. Bainhira projetu nee jere ho efetivu maka sei kompete ho Australia no Papua nova Guine i bele responde mos ba nasaun vizinu nia nesesidade LNG hanesan Indonesia, Thailandia ho Singapora. Projetu nee rasik mos bele hametin liu tan bergaining power Dili ho Canberra konaba disputa fronteira maritima i TL bele uza ida nee hanesan forma statecraft ka aprosimasaun realismu iha relasaun internasional.