DALAN BA PALACIO: JOGADA OIN FOUN NO TINAN OSAN MEAN?

Sistema semi-prezidensial konsege prevene poder supra-prezidensial ne’ebe neneik bele lori ba poder no autoridade sentralismu iha Timor-Leste no nia pre-kondisaun ba ezistensia mak adopsaun sistema multipartidarismu, mekanismu ne’ebe intelektual barak konsidera nudar instrumentu legal mais demokratiku maibe definisaun tradisional ne’e rasik potensia bele lori ba chaos iha kualker tempo, bainhira deit. Iha artigu ne’e laos atu foku ba sistema politika iha Timor Leste, maibe ho intensaun mak tenta atu halo revizaun ba dinamika politika hirak durante RDTL hamriik hodi forma imajem politika RDTL no koko halo previzaun deskritivu ba  atividade politika hafoin hakat ba eleisaun jeral rua iha futuru.

Puzzle no Konstrusaun RDTL modernu

Prosesu jenealojia politika expresa oinsa tendensia istoria pasadu implika no afeta ba prosesu politika prezente. Tan nune’e antes komprende kondisaun kontemporanu, presiza hatene prosesu estrutural, ka legasaun politika ne’ebe lori mai nia ezistensia agora. Bainhira hare’e ba istoria narativu iha vida politika, ne’e krusial tebes, hirak ne’e tan komprende fundamentu istoria sei loke dalan ba komprende futuru. 

Tan nune’e ordem politika ho sosial ne’ebe hari’i, sei la se’es husi lider iha siklu lideransa politika ida nia laran. Ideia ne’e argumenta ona husi William Bloom ne’ebe nia foku ba kontrusaun identidade politika ho prosesu harii-nasaun husi lensa teoria Identifikasaun, iha ne’eba nia aserta katak, “The symbol associated with the state may then be a single prominent individuaL or it may be a far more complex set of behavioural mores represented by a more general social group”(Bloom, W. 1990: p.61). Mai autor katak, RDTL modernu hari’i iha periodu ne’ebe mundu nia plataforma politika iha prosesu universalizasaun demokrasia, integrasaun ekonomia ho uniku poder sentral mak Estadu Unidu Amerika, ne’ebe nia fim mak loke prefasiu foun kona-ba ordem Neo-liberal ba nia dalan perpetua. Soviet nia monu, Xina nia mosu hanesan forsa regional no integra ba ekonomia global, loke dalan foun ba povu Timor iha 1990s mai leten, hafoin agenda liberalizasaun iha Sudueste Asiatiku ho ameasa extremismu Musulmanu loke dalan ba ONU deklara presiza dudu prosesu intensu ba intervensaun humanitaria/operasaun forsa ba paz ne’ebe ho agenda mos mak intervensionista liberal. 

Iha 1996, J.R. Horta ho Dom. F. X. Belo hetan premiu Nobel ba Paz, iha ne’ebe, 2002 mai leten Timor-Leste laos hamri’ik iha direitu koletivu maibe iha liberdade sivil no laos direitu ekonomiku maibe direitu individual. Ironiku, David Dai tula, Nino Konis Santana nia mate sei sai aik-nanoik, hanesan ema xave ne’ebe mohu iha dekada ikus ba ukun-rasik-an, prosesu hanesan General Sudirman iha Indonesia. Timor-Leste nia destinu hanesan ho Kosovo iha 1999, intervensaun externa maibe mos ho agenda imperialismu, kazu da-uluk mak prevene dominasaun Xina no Indonesia, estadu ho musulmanu tropikal bo’ot iha mundu, no kazu da-ruak mak izola liu tan Russia no enlarga ekspansaun Uniaun Europeia, inklui NATO ba parte Leste. Ida ne’e laos kestaun sentral maibe nudar reflesaun, tan husi atividade hirak nune’e, konsege afeta ba prosesu konstrusaun estadu no forma karater jeral RDTL iha era ida foun, sekulu XXI.

Timor Leste 2002, lase’es husi autor xave sira nia influensia, FRETILIN, iha partikular Mari Alkatiri ho Xanana Gusmao iha dalan ba “revizionist”, predikadu nudar Deng Xiao Ping iha Xina postu-Mao no Stalin iha Uniaun Soviet postu-lenin. Husi revizaun ideolojiku, maka rezultadu, adopta Sosial-demokratika, literatura barak expresa katak ne’e signifika Left-Wing Borguesi, sosialista ne’ebe hahalok feudal. Husi plataforma ideolojika foun ne’e, konsege lori ba dezentendimentu FRETILIN ho grupu massa politika barak, CNRT mosu hikas iha 2007 hodi prevene partidu foun ne’ebe mosu nudar partidu politiku forte, ho baze ba joventude rezistensia nia insatisfas ho FRETILIN. Husi revizionismu ne’e, kontinua evolui, ne’ebe prosesu ne’e rasik, intelektual balun bolu hanesan laloran apolitika ho ahistoria. Prosesu ne’e hahu husi FRETILIN daet ba RDTL no loke espasu foun ba oportunista politika tan baze mak rekonsiliasaun, maibe sem rekonsiliasaun internal entre povu-povu no lideransa nia laran rasik. Husi revizionismu, hari’i multipartidarismu, ne’ebe ikus mai fahe lider nasional, fahe veteranu, fahe intelektuais sira no sai baze hodi fragmenta nafatin povu Timor. Multipartidarismu seidauk atinji demokrasia nia valor, laiha mekanismu reprezentativu popular no partisipasaun massa iha desizaun publiku, maske populista dalabarak paradox, maibe ne’e laos demokrasia, bainhira mekanismu hili reprezentante povu la demokratiku. Iha multiplisidade efeitu ne’ebe genera husi prosesu revizionismu ne’e rasik, ne’ebe laos deit ba makro-politik, maibe kestaun sira seluk mos. Vizaun revizionismu nian lao, no nia afeta to’o mai iha dinamika politika rai-laran durante RDTL ne’e hamriik.

Credit: timor agora

 

2017, Jogada no Era Osan-Mean?

Tinan 2017 mai autor konsidera nudar era ida osan-mean, ou bele mos extensaun ba poder elitisismu. Tinan ida ne’e sei marka eventu prinsipal iha politika global no mos rejiaun. Entre hirak ne’e mak tinan dahuluk ba administrasaun Donald  J. Trump iha Amerika, tranzisaun lideransa iha Komite Sentral Partidu Komunista Xina, eleisaun prinsipal iha Europa hanesan Fransa, Alemana ho Olanda, Korea do Sul, Iran no seluk. Klaru rezultadu husi eleisaun iha nasaun hirak ne’e sei implika ba vizaun ba lideransa foun iha Palacio rua ne’e hodi hateke ba mundu. Iha kondisaun seluk, mundu hasoru hela laloran Populista, ne’ebe bele sai oportunidade maibe mos ameasa, iha ne’ebe Funu Mundial II prova ona populista nia fallansu, maibe klaru ordem global agora diferensa bo’ot tebes. 

Tan sa politika global no populista ita presiza tau atensaun, entre hirak ne’e mak, movimentu populista laos deit iha Estado Unidos Amerika, iha Fransa ka Alemana, maibe mos iha lideransa Filipina foun no Indonesia mos agora daudaun lao, no infrenta hela dezafius populista nian, tantu lideransa provinsial no mos nasional. Iha fatin seluk mak oinsa Timor-Leste ultrapasa ona periodu konsolidasaun postu-konflitu no ho pretestu ida ba tranzisaun lideransa nasional, vizaun tuir mai presiza iha atensaun forte husi lider foun hirak ba asuntu interna, hanesan mos ho asuntu externa, tan Timor-Leste komesa integra an liu ona ba politika ho ekonomia global, entre hirak ne’e mak, hafoin deklara tan atu adere ba WTO. 

Klaru politika global, liu-liu laloran populista, ne’e afeta mai Timor-Leste, ou ka lae, maka sinal hatudu ona modelu lideransa balun ne’ebe sempre hatudu nia perspektiva no aktu nudar populista iha Timor-Leste. Mosu ona imajem popular husi lider balun iha Timor-Leste, ne’ebe sira laiha diferensa kona-ba diskursu politika no kampana ho nasaun hirak mensiona iha leten, hirak ne’e mak promesa ba kombate korupsaun no kultura elitisismu, nasionalista forte no ho aspirasaun hodi muda ordem sosial ho politika, ka deseja ba halakon forsa hejemonia uniku durante iha Timor-Leste. Oinsa mak lideransa tuan hodi responde ba aspirasaun mudansa radikal ne’e maka, sei sai rezultadu ba jogada politika iha eleisaun jeral rua ne’e, liu-liu kompromisiu no aliansa politika. Klaru jogada sei sentraliza iha jogador antigu ne’ebe nia pozisaun nudar Balancer maibe forsa foun hirak ne’e  mos sei mai ho pozisaun ida Challenger. 

FRETILIN kandidata ona Francisco Guterres Lu-olo, husi kandidatu hirak ne’ebe iha maka, bele dehan forsa seidauk balansu, tan nune’e ita nafatin hein lider foun seluk ne’ebe bele asume pozisaun nudar Challenger. Klaru ho multipartidarismu ne’ebe iha sei fahe votu eleitor sira, no susar atu kandidatu ida sai ho vitoria absoluta. Core Leader, iha ne’e Kay Rala Xanana Gusmao, deklara ona nia apoiu ba F. G. Lu-olo, ou ida ne’e signifika oinsa laiha lamentasaun husi lider foun ne’ebe espera hodi kombate forsa hejemonia iha Timor-Leste? Tansa Xanana tenki muda nia pozisaun, ka ida ne’e prova ona Gusmao nia kompromisu hodi hadia nia kredibilidade iha Komite Sentral FRETILIN, ou hodi salva guarda status quo ne’ebe iha ona, hafoin Challenger foun ne’ebe ho aspirasaun hodi destroi? Maibe oinsa mos, lifuan ne’ebe sai husi Xanana Gusmao individualmente maibe laos husi desiza Partidu, ne’ebe sei foti iha Kongresu Partidu CNRT. Ita hein dinamika iha fulan hirak tuir mai antes hakat ba eleisaun Prezidensial.

Eleisaun jeral Timor-Leste nian domina husi forsa bo’ot tradisional rua, no partidu hirak ne’ebe sae no monu hikas, hanesan Partidu Demokratiku ne’ebe iha hela periodu buka identidade ba lideransa foun postu-Lasama, maibe PLP ho Khunto hanesan forsa konvensional ne’ebe potensia sai Challenger no ho Frente Mudansa ne’ebe sempre serve  nudar parseriu diak durante eleisaun nian. Eleisaun 2017 potensia sei muda ida ne’e, maibe klaru jogada sei nafatin lao ho dimensaun tolu, Partidu ne’ebe Balancer ka sira ne’ebe durante iha poder hejemonia, Challenger ba sira ne’ebe mosu nudar forsa politika foun ho aspirasaun ba mudansa ordem politika no hirak ne’ebe sai nudar Balancer Strategic ka partidu hirak ne’ebe sei fahe votu maibe prontu atu fo sira nia votu bainhira deit karik parte Balancer ho Challenger presiza sira.

Tinan ida ne’e sei sai oportunidade ba partidu foun, ho razaun, periodu hirak liu ba nakonu ho korupsaun, injustisa sosial, negosiu lokal ne’ebe ema estranjeiru mak kontrola no razaun seluk tan. Iha kondisaun seluk, lideransa liu-liu ba potensia lider foun, tenki prepara an hodi lidera Timor-Leste, hafoin tinan ida ne’e mos sei marka ajenda prinsipal ba kalendariu politika iha Palacio rua ne’e, hafoin Australia hatudu nia vontade diak atu negosia fronteira maritima ida permanente, no ASEAN nia jestu komum pozitivu ba Timor-Leste nia adezaun, ne’ebe iha ona prosesu introdusaun T-L ba asosiasaun ne’e.  

Klaru iha eskenariu, barak kona-ba se mak suporta se, entre hirak ne’e mak, oinsa Lu-olo  karik manan maka, karik Parlamento domina husi partidu ida ka koligasaun ho FRETILIN mak, automatika Sekretaria Jeral, ou lider jerasaun foun husi parte rua sei tetu iha situasaun ne’e hodi hakat ba Primeiro Ministro. Maibe oinsa ho Xanana Gusmao? Tan laiha potensia kandidatu hodi halo balansu, ita koko imajina, karik, Taur Matan Ruak, la rekandidata an ba Presidente maibe hein hodi asume PM hodi kombate buat hirak ne’ebe nia sempre kestiona, hanesan korupsaun, etc. Ou karik rekandidata nia an, maka, oinsa ho disputa durante ne’e kona-ba adopsaun sistema Prezidensial iha Timor-Leste entre lider sira? Oinsa ho Core Leader nia reasaun, ka nia sei mantem nia apoiu ba Taur Matan Ruak hanesan iha periodu liu ba, ka oinsa disputa iha tinan kotuk sei nafatin sai tentasaun ba sira rua nia relasaun?

Kandidatu ne’ebe mak sei manan hodi tur iha Palacio de Presidencial, maka sei forma dalan ida klaru oinsa formasaun, kompozisaun ka koligasaun foun sei mosu iha Parlamento ne’ebe ikus mai sei hili jestor foun ida ba Palacio do Governo. No husi rezultadu parte rua nia sei desidi mos dinamika politika iha tinan lima ba oin, iha ne’ebe elitisismu sei manan maka ordem politika nafatin hamri’ik nudar Hejemonia Estabilidade, ou karik Challenger manan maka Kontra-Hejemonia foun sei hari’i imajem foun ba asuntu estadu?

Husi: Fernando A. T. Ximenes[1]

---

[1] Fernando Ximenes nudar estudante señor ba departementu Relasaun Internasional, husi Universidade Nasional Timor Lorosa’e no peskizador iha Institutu ba Dame, Konflitu no Sosial(IEDKS). Bele kontatu autor iha <fernandoximenes87@gmail.com>