Timor-Leste iha Konstelasaun Politika: Malisan Heroi?
Konstelasaun
politika, hafoin independensia, lao ho forma bipolaridade ho bipartisan, maske
Timor-Leste nudar nasaun demokrasia elektoral ne’ebe adopta sistema
multipartidarismu. Razaun katak, polarizasaun konflitu no tensaun internal,
dudu husi forsa bo’ot rua, entre FRETILIN-CNRT, no Mari Alkatiri ho Xanana
Gusmao.
Hafoin
independensia, no tinan hirak lidera, jerasaun osan mean 1974-75, hamosu
konsensu nasional, maka unidade no dudu prosesu tranzisaun jenerasional. Maske tranzisaun
rasik sei hamosu tensaun no seidauk iha nia prova konkretu sira. To’o agora, maun-bo’ot
jerasaun rezistensia 1974-75 nafatin sai autor dominante iha politika internal
ho estillu politika personalidade, patronajem ho politika kolejial.
Desde
kedas FRETILIN nia periodu governansia to’o mai CNRT iha 2007-2012, ho
2012-2015, no Governu Unidade Nasional 2015-2017, lijitimidade ba lideransa sira
nian, fo husi povu mai ho razaun ida deit: Heroi Nasional.
Katak
sira merese atu ukun Timor-Leste no sira merese atu goja independensia, ne’ebe
sira mak lidera. Hanesan mos ho Mina-gas, bainhira ita depende demais ba fonte ekonomiku
ida, maka bele lori sosiedade ba konkluzaun ida perigozu. Tan ne’e, fonte ba
lideransa Timor-Leste durante ne’e konsentradu no depende deit ba jerasaun
1974-75 nia lideransa. Atu ukun diak ka aat, povu Timor nafatin fo apoiu no
hahii, tan sira mak heroi, protetor no libertador.
Barak
dehan katak, bainhira lider historiku laiha, Timor-Leste sei sai aat liu, tan
laiha figura sentral, unifikador no Timor oan sira sei fahe malu liu tan? Nee
los? Ou ka pelo contrario?
Hafoin
heroi sira ne’e kore naha todan ne’ebe povu sira leba durante periodu anarkia
ho nakukun, maka sira merese atu povu tane sira ho dignidade aas. Iha
independensia, maka, atu lori progresu sosial no ekonomiku, atu hasai povu husi
kiak ida kroniku, mak sei sai nudar fonte foun, atu povu bele kontinua fo
lejitimidade.
Ho
experiensia ne’ebe ema barak asisti kona-ba hahalok no modelu lideransa husi
lider historiku sira ne’ebe falla fo saida mak povu expekta durante periodu
independesia. Depende ba mina-gas demais bele kauza resesaun no dezenvolvimentu
ekonomia ida non-sustentavel, maibe depende demais mos ba tipu lideransa
politika ida, maka bele lori mos defisit voluntarismu politika, prinsipiu moral
no persepsaun kognitivu sosiedade ba iha lider heroiku no sistema politika
Timor-Leste nian.
Malisan
heroi, laos signifika, Martires da Patria nia malisan, maibe kondisaun “dilematika
inseguru” ne’ebe kria husi lider heroiku sira ba nia povu rasik. Iha ne’ebe
kondisaun psikolojiku sosial povu nian ne’ebe iha hela faze postu-traumatiku
dizordem, kauza dependensia ba sira nia prezensa no tauk, anxiozu ba
instabilidade internal bainhira sira laiha, maske fallansu ho foer ne’ebe sira balun
produs afeta no impede progresu no dezenvolvimentu povu sira nian.
Comments